امروز جمعه ۳۰ خرداد بیش از هفت روز از شروع جنگ میان اسرائیل و جمهوری اسلامی می‌گذرد. حالا برخی از مردم به خانه‌دوست و آشنا در مکان‌های امن پناه برده‌اند، برخی در دل جنگل و کوه چادر زده‌اند و برخی نیز که بضاعت مالی داشتند، در مناطق امن‌تر خانه، هتل یا حتی اتاقی اجاره کرده‌اند. برای آن‌ها هم که امکانات یا جایی برای رفتن نداشتند، ماندن در پایتخت به گزینه‌ای اجباری تبدیل شده است. در این میان، گروهی که تصمیم گرفته‌اند این روزها را در خارج از ایران و در شرایط کاملا امن سپری کنند، با مانعی روبرو شدند که تا لحظه تنظیم این گزارش همچنان وجود دارد: لغو پروازها.

آسمان ایران در یک هفته اخیر، صحنه عبورومرور موشک‌ها، ریزپرنده‌ها و عملیات پدافندی بوده است و کلیه پروازها در مسیرهای داخلی و خارجی لغو شده‌اند. با خالی شدن آسمان ایران از هواپیماهای مسافربری، جاده‌های منتهی به مرزهای زمینی شلوغ‌تر شدند. چون تنها گزینه خروج از ایران در شرایط کنونی گذرگاه‌های مرزی زمینی‌اند.

از مجموع داده‌های سازمان‌های گمرک و راهداری طی روزهای اخیر چنین برمی‌آید که هزاران نفر راهی مرزهای غربی و شرقی شده‌اند و گذرگاه‌های مرزی در بازرگان، تمرچین، مهران، شلمچه، چذابه، باشماق، پرویزخان، دوغارون، میلک و... ناگهان با موج بی‌سابقه‌ای از جمعیت مواجه شده‌اند. این حجم زیاد مسافران در گذرگاه‌های زمینی به شکل‌گیری صف‌های طولانی منجر شده است که چهره‌ تازه‌ای از بحران را رقم می‌زد: بحران خروج.

ازدحام مسافران در مرز بازرگان

یکی از پرترددترین گذرگاه‌های زمینی ایران مرز بازرگان در استان آذربایجان غربی است که ایران را به ترکیه متصل می‌کند و همواره یکی از دروازه‌های خروجی اصلی برای مسافران و مهاجران بوده است. این گذرگاه مرزی در شرایط معمولی نیز پرتردد است، اما آنچه این بار اتفاق افتاده، نه جریان عادی سفر، که صحنه‌ای بی‌سابقه از هجوم ناگهانی جمعیت برای خروج فوری است.

مرد جوانی که به‌تازگی از طریق همین مرز به استان وان ترکیه و از آنجا به استانبول رفته است، درباره مدت زمان انتظار برای خروج در گذرگاه بازرگان به ایندیپندنت فارسی گفت که نزدیک به هشت ساعت در سالن خروج که تهویه مناسبی هم نداشت، منتظر ایستاده است. حال‌ آنکه در سفرهای پیشین و شرایط معمولی، مدت زمان انتظار برای خروج کمتر از دو ساعت بود.

تصاویر منتشرشده در شبکه‌های اجتماعی نیز به‌وضوح نشان می‌دهند که صف‌های طولانی از خودروها، اتوبوس‌ها و حتی افرادی که پای پیاده قصد خروج از ایران را دارند، در گذرگاه مرزی بازرگان دیده می‌شود. ازدحامی بی‌سابقه که انتظار برای خروج را در برخی موارد تا ساعت‌ها عقب می‌اندازد و مسافران با چمدان‌هایی پر از وسایل ضروری و چهره‌هایی خسته از بی‌خبری، در تلاش‌اند از مرزی عبور کنند که نمی‌دانند تا چه زمانی ممکن است باز بماند.

در روزهای اخیر برخی رسانه‌های فارسی‌زبان مستقر در ترکیه مدعی شدند که دولت این کشور در واکنش به موج تازه‌ مهاجرت ایرانیان، برای مهار و محدودسازی ورود مهاجران احتمالی تدابیری اتخاذ کرده است. با این حال، مرکز مبارزه با اطلاعات نادرست وابسته به نهاد ارتباطات ریاست‌جمهوری ترکیه طی بیانیه‌ای، با تکذیب این خبرها اعلام کرده که «هیچ تراکم جمعیت، جابجایی غیرمعمول یا افزایش سفر در مرز ترکیه و ایران مشاهده نشده است و مرزهای ترکیه به صورت شبانه‌روزی از طریق واحدهای امنیتی با سیستم‌های امنیتی فیزیکی مجهز به پیشرفته‌ترین فناوری کنترل می‌شوند».

این اطلاعیه نشان می‌دهد که ازدحام در گذرگاه‌های زمینی به‌خصوص مرز بازرگان، بیشتر نتیجه لغو پروازها است نه شکل گرفتن موجی جدید از مهاجرت ایرانیان به ترکیه، زیرا به‌طورعادی نیز روزانه تعداد زیادی از ایرانیان به ترکیه سفر می‌کردند و اکنون ازدحام در مرزهای زمینی به دلیل نبود پرواز است و نبود امکانات متناسب با این حجم مراجعه به مرزهای زمینی، دردسرساز شده است.

مرزهای زمینی ایران و همسایگان

ایران با هفت کشور همسایه خود مرز زمینی دارد که هرکدام از این گذرگاه‌ها در مواقع بحران، به‌ویژه در شرایط جنگی یا سیاسی، به مسیرهای احتمالی خروج یا مهاجرت تبدیل می‌شوند.

در غرب، ایران با ترکیه در بازرگان، رازی و سرو گذرگاه مرزی دارد. با عراق هم از طریق گذرگاه‌های مهران، شلمچه، چذابه و خسروی ارتباط زمینی برقرار است که همواره یکی از پرترددترین مسیرها بوده‌اند.

در شرق، مرز با افغانستان از طریق دوغارون در خراسان رضوی و میلک در سیستان و بلوچستان فعال است، در حالی‌ که مرز با پاکستان از طریق میرجاوه به‌ دلیل شرایط امنیتی، حساس‌تر به شمار می‌رود.

در شمال غربی، مرز ایران با ارمنستان از طریق گذرگاه نوردوز و با جمهوری آذربایجان از طریق گذرگاه‌های آستارا، بیله‌سوار، جلفا و پلدشت (برای نخجوان) برقرار است.

در شمال شرقی، نیز ایران با ترکمنستان از طریق گذرگاه‌های سرخس، لطف‌آباد و اینچه‌برون مرز مشترک دارد. این مرزها نه‌تنها مسیرهای ترانزیتی و تجاری‌اند، بلکه در شرایط بحرانی مانند جنگ و لغو پروازها به‌تنها روزنه‌ عبور تبدیل می‌شوند.

در حال‌ حاضر، طبق اعلام سازمان راهداری و حمل‌ونقل جاده‌ای جمهوری اسلامی، وضعیت مرزهای زمینی «عادی» است و تمامی این گذرگاه‌ها از نظر تردد مسافر و حمل بار باز و فعال‌اند و عبورومرور از آن‌ها جریان دارد. این سازمان همچنین تایید کرد که به دلیل ازدحام جمعیت و حجم بالای تقاضای سفر، عبورومرور از گذرگاه‌های زمینی به «کندی» انجام می‌شود.

در همین حال، گزارش‌ها حاکی از آن است که برخی کشورها از جمله ایالات متحده آمریکا، از طریق همین گذرگاه‌های زمینی شهروندانشان را از ایران خارج کرده‌اند.

ورود حجاج؛ عامل تشدید ازدحام در مرزها

در کنار موج بی‌سابقه خروج مردم از ایران در پی جنگ و لغو پروازها، ورود کاروان‌ حجاج نیز به عاملی برای افزایش تراکم جمعیت در مرزهای زمینی تبدیل شده است. بر اساس اطلاعیه رسمی روابط عمومی سازمان حج و زیارت، با لغو گسترده پروازها و از کار افتادن ناوگان هوایی، روند بازگرداندن حجاج ایرانی حاضر در عربستان سعودی، از مسیرهای زمینی آغاز شده است.

در همین راستا، یک بسته سفر ترکیبی طراحی شده است که طی آن زائران ابتدا با خطوط هوایی عربستان سعودی به فرودگاه شهر عرعر در نزدیکی مرز عراق، مسافتی نزدیک به یک هزار کیلومتری مدینه، منتقل می‌شوند و از آنجا، با همکاری طرف عراقی، با اتوبوس به شهرهای نجف یا کربلا می‌روند و پس از استراحت و زیارت حرم‌ امامان شیعه، از مرز‌های زمینی در غرب، به‌ویژه گذرگاه‌هایی نظیر مهران، شلمچه و چذابه، به ایران وارد می‌شوند.

این روند در شرایطی صورت می‌گیرد که همین مرزها، در روزهای اخیر با موج عظیمی از جمعیت غیرحاجی نیز مواجه‌اند؛ افراد که در پی جنگ و لغو پروازها، برای خروج از ایران به این گذرگاه‌ها پناه آورده‌اند. به این ترتیب، مرزهای زمینی ایران اکنون دو بار سنگین را هم‌زمان بر دوش می‌کشند: بازگرداندن هزاران زائر و پذیرش موج مهاجرانی که در پی راهی برای فرار از ناامنی می‌گردند؛ ازدحامی که در عمل موجب کندی قابل‌توجه عبورومرور، افزایش صف‌ها و فشار مضاعف بر نیروهای اجرایی شده است.